Słownik podstawowych terminów logopedycznych

1. Afonemia – brak zdolności odróżniania dźwięków mowy
 
2. Afonia – bezgłos spowodowany nerwicą mowy/ niemożność  mówienia spowodowana silnym napięciem nerwowym.
 
3. Agramatyzm – usterka językowa polegająca na zbudowaniu wypowiedzi z samych symboli bez uwzględnienia zasad gramatycznych, występuje przy umiarkowanym i czasem lekkim upośledzeniu umysłowym, u głuchych i niedosłyszących w początkowej fazie nauki mowy, w afazji, w alalii oraz przejściowo u dzieci w drugim okresie kształtowania się mowy.
 
4. Błąd językowy – to nieuświadomione i nieuzasadnione funkcjonalnie odstępstwo od normy językowej. Przykładem często spotykanych błędów językowych w języku polskim są wyrażenia: poszłem (zamiast poszedłem), wzięłem (wziąłem), te okno (to okno), czy też nadużywanie poprawnego tylko w niektórych sytuacjach zwrotu na dzień dzisiejszy (dzisiaj).
 
5. Deformacja głoski – wymawianie głoski w inny sposób niż robi to większość ludzi mówiących danym językiem, np artykułowanie głosek: [s], [c], [z], [dz] z wysuwaniem języka między zęby (tzw. seplenienie międzyzębowe) lub wymawianie głoski [r] w taki sposób, że zamiast drgań języka, który powinien uderzać o dziąsła pojawiają się drgania języczka, policzka lub warg (tzw. reranie, rotacyzm).
 
6. Dysartria (dyzartria) wadliwa realizacja głosek z powodu wadliwego funkcjonowania narządów mowy

7. Dysfonemia – niedobór zdolności odróżniania dźwięków mowy.
 
8. Dysfonia –osłabienie głosu z powodu zaburzenia normalnego jego wytwarzania. Dysfonia może nastąpić z różnych przyczyn, np. w wyniku zapalenia krtani, guzków śpiewaczych, porażenia jednego z nerwów krtaniowych wstecznych.
 
9. Dysgramatyzm – naruszanie zasad gramatyki w wypowiedziach, opóźniony rozwój mowy przejawia się na płaszczyźnie syntaktyczno – morfologicznej.

10. Dyslalia –  zaburzenia mowy polegające na nieprawidłowej  realizacji fonemów, wg zazwyczaj ustalonych norm społecznych spowodowane wadami w ukształtowaniu lub uszkodzeniu organów artykulacyjnych (takich jak  wargi, zęby,  język  czy  podniebienie) dotyczące tylko aspektu artykulacyjnego języka.
 
11. Dyslalia audiogenna zaburzenie mowy spowodowane przez  uszkodzenie słuchu .
 
12. Dyslalia grafogenna – mówienie doliterowe, tak jakby każdą literę czytało się osobno, jest ciężka do zrozumienia zawłaszcza jeżeli udźwięczniane są głoski bezdźwięczne.
 
13. Echolalia – zdolność do naśladowania słów wypowiadanych przez najbliższe osoby z otoczenia (pod koniec 1 roku życia). Świadczy to o doskonaleniu sie umiejętności różnicowania dźwięków mowy i doskonaleniu się pamięci słuchowej.
 
14. Elizja – opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej np. lokomotywa – komotywa;  zupa pomidorowa – zupa midolowa.
 
15. Fonem –  najmniejsza cząstka systemu języka, zbiór cech dystynktywnych; model głoski abstrakcyjny symbol dźwięku. (zespół cech diakrytycznych głoski, które służą do odróżniania i oddzielania wyrazów).
 
16. Gaworzenie – odruch warunkowy, jest wynikiem dojrzewania pól asocjacyjnych mózgu w zakresie sprzężenia słuchowo – ruchowego. Polega na wielokrotnym powtarzaniu przez dziecko i naśladowaniu dźwięków mowy. W gaworzeniu pojawia się bardzo duże bogactwo artykułowanych dźwięków. Dziecko łączy kilka identycznych dźwięków (sylab) i wypowiada je w ciągach, które mogą brzmieć na przykład jak bababa, mamama. Choć opisując gaworzenie mówimy teraz o świadomych zabawach głosowych podejmowanych przez niemowlę, na tym etapie nie możemy w żadnym wypadku mówić o świadomym mówieniu przez dziecko. Nawet wówczas, gdy będzie ono wypowiadało krótkie ciągi sylabowe, które brzmieć będą podobnie jak bardzo oczekiwane przez najbliższych słowa: mama, baba, prób tych nie należy uznawać za świadome posługiwanie się wyrazem.
 
17. Giełkot – zaburzenia maja charakter stały, osoba mówi bardzo szybko, niedbale, nie ma świadomości, zaburzenie to ma źródło w czynnikach organicznych.
 
18. Głoska – dźwiękowa realizacja fonemu, zawiera cechy fonemiczne (dystynktywne) oraz fonetyczne (nieistotne dla procesu komunikacji, np. związane z wiekiem czy płcia). w obrębie głosek wyróżniamy kilka rodzajów podziałów:

•   na samogłoski (a, e, i, o u, y, ą, ę) i spółgłoski (pozostałe)
•   ze względu na udział strun głosowych w realizacji głoski – głoski dźwięczne i bezdźwięczne
•   ze względu na miejsce artykulacji – głoski

19. Głużenie – Odruch bezwarunkowy (dźwięki wypowiadane nieświadomie przez dziecko; nie można ich traktować jako pierwsze przejawy mowy dziecka).

• Wokalizacje, które w rozwoju mowy dziecka pojawiają się ok 2 miesiąca życia. To samogłoskowe dźwięki – aa, uu, oo, a czasem połączenie spółgłosek i samogłosek przypominające sylabę – np. guu.
• Dźwięki te są bardzo podobne do dźwięków mowy, dlatego często są błędnie, traktowane jako początek świadomego procesu mówienia. Na uwagę zasługuje fakt występowania tej formy prewokalicznej u wszystkich dzieci, nawet z ciężkimi wadami słuchu (głuchych i niedosłyszących).

20. Jąkanie –  zaburzenia koordynacji między pracą mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych; przyczyny jąkania: traumatyczne przeżycie, napięcie nerwowe, rozpoczęcie przedszkola i szkoły podstawowej, okres dojrzewania. Objawy: 1. somatyczne w pierwszym stadium powtarzanie sylab najczęściej nagłosowych w drugim albo wielokrotne i szybkie powtarzanie  sylab, albo ściskanie i przeciąganie spółgłoski lub samogłoski w trzecim dodatkowe współruchy. 2. psychiczne m.in. lęk przed mówieniem, zamilknięcie.
 
21. Język – składnik mowy; system dwuklasowy, na który składają się z jednej strony symbole samodzielne i niesamodzielne oraz z drugiej strony zasady gramatyczne, według których budujemy i odczytujemy teksty.
 
22. Kappacyzm – nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych, zamiana głoski [k] na [t] oraz [g] na [d].
 
 
23. Lambdacyzm – Lambdacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski 'l’. W obrębie lambdacyzmu występuje:

• lambdacyzm właściwy – deformacja głoski L w postaci między innymi:
  • ’l’ międzyzębowe;
  • ’l’ bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowym górnym;
  • ’l’ bez prawidłowej pionizacji języka.
• paralambdacyzm – zamiana głoski 'l’ ( substytucja ) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo:najczęściej J. (przykład: lalka – jajka)
• mogilambdacyzm – brak głoski 'l’ w systemie fonetycznym dziecka.(przykład: las – as).

24. Litera – realizacja fonemu w piśmie, najmniejszy element pisaniowy czytany.
 
25. Logopeda – pedagog zajmujący się kształtowaniem mowy dziecka, nauczaniem dziecka głuchego mowy, zapobieganiem zaburzeniom mowy i ich usuwaniem, pielęgnowaniem żywego słowa.
 
26. Logopedia  dyscyplina naukowa zajmująca się kształtowaniem mowy i korygowaniem zaburzeń mowy. Logopedię możemy podzielić na :

1. stosowana – ogólna, wychowawcza artystyczna;
2. specjalna – korekcyjna, surdologopedia, neurologopedia.

27. Metateza – przestawki głosowe lub sylabowe np. krokodyl – krokodyl.
 
28. Morfem – najmniejsza niepodzielna  cząstka znaczeniowa wyrazu. Rozróżniamy morfemy: słowotwórcze i formotwórcze.
 
29. Mowa – 1. akt w procesie porozumiewania się językowego słownego. Akt w którym dzięki obopólnej znajomości tego samego języka osoba mówiąca przekazuje informacje, a słuchająca je odbiera. 2. budowanie wypowiedzi słownej na podstawie języka.

30. Mówienie – składnik mowy; budowanie wypowiedzi (tekstu słownego), tzn. po pierwsze: wybieranie z magazynu językowego potrzebnych symboli i wiązanie ich obowiązującymi w danym języku zasadami gramatycznymi i po drugie: dodawanie do efektu tej czynności, tj. do myśli, prawie równocześnie wyprodukowaną substancję foniczną jej nośnika.
 
31. Mówienie egocentryczne – myślenie na głos, do wyimaginowanego partnera. Występuje u dzieci w wieku przedszkolnym jako wstępna faza do „mówienia” wewnętrznego = myślenia
 
32. Mówienie wewnętrzne (mowa wewnętrzna) – cerebracja, (myślenie) organizowanie w obszarach myślowych posiadanej wiedzy i doświadczenia przy pomocy języka w informację, budowanie tekstu pomyślanego (=myśli)
 
33. Mutyzm –tajemnicze zjawisko psychiczne, zdarza sie że dzieci pod wpływem traumatycznych przeżyć przestają mówić; trudno znaleźć jego przyczynę. Mutyzm jest definiowany jako brak lub ograniczenie mówienia (ekspresji oralnej) przy zachowaniu rozumienia mowy i możliwości porozumiewania się za pomocą pisma. Mutyzm może występować bez stwierdzanych zaburzeń w budowie i funkcji narządów mowy utrudniających dziecku poprawne mówienie, tj. gdy nie ma zaburzeń artykulacyjnych.
 
34. Mutyzm wybiórczy –  zaburzenie wieku dziecięcego, charakteryzujące się stałą odmową mówienia w co najmniej jednej sytuacji społecznej (np. wprzedszkolu), a poza tą sytuacją dziecko prawidłowo mówi i rozumie. Zaburzenie wiąże się z innymi zaburzeniami mowy i nieśmiałością. Pojawia się między 3 a 5 rokiem życia i najczęściej przemija w ciągu kilku tygodni lub miesięcy.
 
35. Neologizm dziecięcy – nowe wyrazy tworzone przez dziecko na wzór mu znanych; są wypadkową zasobu leksykalnego, którym dziecko dysponuje i jego wiedzy o budowie wyrazu.
 
36. Nerwica mowy –mutyzm, afonia, jąkanie,  zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;
 
37. Nosowanie – rynolalia  Zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jako ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie – głoski ustne wymawiane są jako nosowe (nosowanie otwarte). Spotykane jest również nosowanie mieszane.
 
38. Ofigofazja – zespół zaburzeń mowy u osób z upośledzeniem umysłowym. Z upośledzeniem lekkim zaburzenia są nieznaczne, widac trudności w sprawnym mysleniu, z głębszymi upośledzeniami umysłowymi – znaczne opóźnienie mowy.
 
39. Palatolalia  – Wada wymowy polegająca na połączeniu rynolalii (nosowania) oraz dyslalia wielorakiej złożonej (zaburzenie w realizacji jednej lub wielu głosek systemu fonetycznego).
Zaburzenie to najczęściej towarzyszy rozszczepom podniebienia.

40. Paralalia – wada wymowy, która „zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu u danego osobnika mieści się w polu realizacji innego fonemu
 
41. Patologiczna niepłynność mowy – pojawia się w 2-3 r.ż. gdy dziecko zaczyna coraz intensywniej mówić, ma za dużo myśli, motorycznie jest w stanie mówić wiele ale nie może produkować tekstu tak jak by chciao, zaczyna mówić niepłynnie. Rozpoczyna się samoistnie i kończy samoistnie, nie ma cechy spastyczności. Dziecko nie jest świadome swoich problemów i nie przejmuje sie tym, niepłynności nie maja charakteru bloków i nie wystepują z taka intensywnością z jaką wystepują podczas jąkania.
 
42. Prozodia – całość brzmieniowych właściwości mowy, do których należą: akcent,intonacja i iloczas, kształtujące głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi.
 
43. Reraniene –  – to nieprawidłowa wymowa głoski 'r’. najczęstszą
przyczyna jest nieprawidłowa praca lub budowa języka. Głoska ta może być wadliwie        realizowana na przykład poprzez deformacje (słyszymy wtedy różnego rodzaju dźwięki, które nie występują w systemie fonetycznym danego języka). Głoska 'r’ może być też zastępowana inną np. przez 'l’ lub 'j’. Niekiedy 'r’ wymawiane jest nieprawidłowo: wargowo, policzkowo, gardłowo (tzw. francuskie 'r’) lub tylnojęzykowo.
 
44. Rinolalia – rynizm głoski nosowe wymawiane są jak ustne lub ustne jak nosowe. Rodzaje rynolalia otwarta gdy działa przyczyna utrudniająca zamknięcie przejścia z jamy ustnej do jamy nosowej. Rynolalia zamknięta gdy działa przyczyna utrudniająca swobodne przejście powietrza przez jamę nosową . Rynolalia mieszana gdy działają oba rodzaje przyczyn.

45. Rotacyzm = reranie
 
46. Rynizm – Rynolalia (rynofonia, rynizm, nosowanie) – wymawianie głosek ustnych przez nos
oraz trudności w wymowie głosek nosowych, cały czas otwarty jest dostęp do jamy nosowej

47. Seplenienie – Seplenienie, sygmatyzm – wada wymowy zaliczana do dyslalii. Polega na nieprawidłowej wymowie niektórych głosek. Seplenienie często ma podłoże psychiczne, może być wynikiem lęku. nieprawidłowa artykulacja spółgłosek dentalizowanych: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Przyczyny sygmatyzmu

• Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:
  • głównie języka (język zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
  • zniekształcenie zgryzu, które powoduje brak dentalizacji (zgryz otwarty na pierwszym miejscu, lecz
  • również protruzja – przodozgryz i retruzja – tyłozgryz),
  • anomalie zębowe,
  • rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez podniebienie
  • miękkie (seplenienie nosowe).
• Niska sprawność narządów artykulacyjnych – mięśnie języka zbyt słabo lub  zbyt mocno napięte.
• Upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich.
• Obniżenie słyszalności.
• Częste choroby górnych dróg oddechowych.
• Naśladowanie nieprawidłowych wzorców.
• Zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem.

48. Seplenienie międzyzębowe – pojawia się w wieku dziecięcym. Zniekształceniu ulegają głoski: s, z, c, dz. Dziecko wymawia je wsuwając język między zęby. Język jest spłaszczony, a powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Wada ta nie ustępuje samoistnie, dlatego wielu dorosłych również ma problem z wymawianiem tych głosek.
 
49. Słuch fonemowy (fonematyczny) (słuch mowny) odróżnianie/utożsamianie dwóch wypowiedzi różnych/takich samych fonologicznie,
 
50. Słuch fonetyczny  odróżnianie różnych głosek stanowiących tę samą klasę głosek (fonem),
 
51. Słuch mowny – wg. Kaczmarka to zdolność do wyodrębniania i identyfikowania w wypowiedziach cudzych oraz własnych, elementów fonologicznie relewantnych (istotnych), a pomijanie redundantnych (nieistotnych).
 
52. Substytucja głosek – podstawianie, zastępowanie głosek inna czysto brzmiącą np. szafa = safa, dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy
 
53. Swoista mowa dziecięca  – (okres swoistych form językowych) przypada między trzecim a siódmym rokiem życia. Dziecko prowadzi już swobodne rozmowy, posługując się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, lecz zasady ich budowania nie są jeszcze utrwalone. Drogą analogii, kontaminacji i przestawki dziecko tworzy liczne twory językowe, szczególnie w pierwszej fazie tego okresu, później ulegają osłabieniu. Ożywiona ta działalność rozbudza najpierw zaciekawienie, a w ślad za nim świadomość językową, a następnie świadomość metajęzykową. W związku z rozwojem sprawności językowej wzrasta liczba pytań zadawanych przez dziecko, nawet do ponad czterdziestu dziennie. Wymowa ukształca się ostatecznie pod koniec tego okresu.
Wszystkie kategorie znaków, które pojawiają się w poszczególnych okresach, nie zanikają, funkcjonują harmonijnie obok siebie dalej. O użyciu tego czy innego znaku rozstrzyga sytuacja.

54. Sygmatyzm = seplenienie
 
55. Sygmatyzm interdentalny = seplenienie międzyzębowe łac. sigmatisimus interdentalis

56. Sylaba – (zgłoska) część wyrazu składająca się z samogłoski pojedynczej lub w połączeniu z jedną lub kilku spółgłoskami np. do – mek, pstro – ka – ty.
 
57. Wada wymowy – (inaczej wady artykulacyjne) są tylko jednym z rodzajów zaburzeń mowy a określa sie je mianem dyslalii; wymowa danej osoby jest wtedy wadliwa gdy rózni sie od wymowy danej grupy. Wada wymowy dotyczy zaburzeń dźwiękowej strony wypowiedzi (elizje, zniekształcenia głosek , substytucje)
 
58. Wymowa dziecięca –nie jest wadą, ale przejawem niedojrzałości i jest typowa dla danego okresu rozwoju np. czteroletnie dziecko może zamieniać niektóre głoski: s – ś, sz – s, cz –c, r – j, r -l. Wadą jest jednak wyraźne zniekształcenie różnych głosek, a także r – języczkowe, wargowe, między zębowe i gardłowe.
 
59. Wymowa gwarowa terytorialna odmiana języka, charakterystyczna dla mieszkańców danego rejonu, nie jest wadą wymowy.

60. Zaburzenie mowy – wszelkie patologiczne zjawiska występujące w procesie nadawania i odbioru począwszy od prostych wad wymowy do całkowitej niemożności mówienia; wywołane są czynnikami endogennymi i egzogennymi.
 

Literatura:
Logopedia, pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej, Opole 2001.
I. Styczek: Logopedia, Warszawa, PWN 1980.
L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1966.
Słownik wyrazów obcych, Warszawa, PWN 1980.